Markery nowotworowe – czym są i jakie są ich rodzaje

Określanie poziomu markerów nowotworowych jest częścią monitorowania terapii onkologicznej. Nowotworu nigdy nie rozpoznajemy na podstawie poziomu markerów, choć ich oznaczenie może być pomocne. Z tego artykułu dowiesz się, czym są markery nowotworowe, kiedy się je oznacza i które markery wskazują na dany rodzaj nowotworu.

Markery nowotworowe należy badać wtedy, gdy ich oznaczenie zleci lekarz i zawsze konsultować z nim wyniki. Podwyższony poziom markerów nowotworowych może występować również u osoby zdrowej.

Czym są markery nowotworowe?

Przy podejrzeniu choroby nowotworowej obok klasycznych metod obrazowych, takich jak USG, rezonans magnetyczny czy tomografia komputerowa, stosowane są także badania laboratoryjne, mające na celu oznaczenie poziomu markerów nowotworowych. Markery nowotworowe są to substancje o różnym pochodzeniu, strukturze biologicznej i właściwościach, wytwarzane w procesie nowotworzenia komórek [1].

Nowotwór jest chorobą, w której przebiegu dochodzi do nieprawidłowego podziału i wzrostu komórek danego narządu lub układu – mówimy wówczas o tworzeniu się zmiany nowotworowej. Patologiczne namnażanie się komórek może mieć różne przyczyny, od genetycznych do związanych trybem życia.

W niektórych przypadkach pojawienia się niekontrolowanego namnażania komórek w obrębie danego układu lub narządu, obecne są tak zwane markery nowotworowe, czyli substancje (najczęściej białka) wytwarzane przez zmienione chorobowo komórki.

Na czym polega badanie na obecność markerów nowotworowych?

Badanie na oznaczenie markerów nowotworowych w organizmie polega na określeniu stężenia substancji wskazujących na obecność komórek nowotworowych w pobranej od pacjenta próbce krwi lub moczu. Markery nowotworowe mogą być wytwarzane przez same nieprawidłowo namnażające się komórki lub być odpowiedzią organizmu na ich niekontrolowany wzrost.

W tym drugim przypadku wykonuje się badanie na obecność tzw. antygenów, czyli substancji produkowanych przez organizm w celu zwalczenia komórek rakowych. Badanie z krwi pozwala na oznaczenie stężenia zarówno nieprawidłowych białek wydzielanych przez zmiany nowotworowe, jak i antygenów wytwarzanych przez zdrowe komórki. W podobny sposób wygląda oznaczenie markerów nowotworowych z próbki moczu.

Rodzaje markerów nowotworowych

Podział markerów nowotworowych dotyczy głównie ich właściwości biochemicznych. Wyróżnia się następujące rodzaje markerów nowotworowych:

• antygeny charakterystyczne dla zmian nowotworowych, w tym białka o zmienionej budowie,
• antygeny płodowo-zarodkowe, które w prawidłowej sytuacji zanikają po urodzeniu (np. CEA lub AFP),
• antygeny łożyskowe, które występują u kobiet w czasie ciąży, natomiast po urodzeniu dziecka powinny w prawidłowej sytuacji zaniknąć (np. HCG),
• antygeny nowotworowe produkowane zarówno przez komórki nowotworowe, jak i zdrowe tkanki (np. CA 125, CA 19-9, CA 15-3),
• enzymy, których produkcja jest zaburzona w przypadku choroby nowotworowej (np. PSA, PAP, NSE),
• hormony produkowane przez komórki nowotworowe (np. TSH, kalcytonina),
• substancje wytwarzane przez komórki nowotworowe, takie jak cytokiny, białka ostrej fazy lub białka nieaktywne.

Należy podkreślić, że zarówno niektóre antygeny, jak i enzymy oraz hormony są wytwarzane także przez prawidłowo funkcjonujący organizm i sama ich obecność w organizmie nie musi wskazywać na proces nowotworowy. Badanie na oznaczenie markerów nowotworowych bierze pod uwagę ich stężenie oraz inne parametry, które świadczą o nieprawidłowej produkcji danej substancji.

Jak na podstawie markerów nowotworowych wykrywa się nowotwór?

W przypadku większości markerów nowotworowych badanie ich stężenia we krwi lub moczu jest dość proste i niezbyt kosztowne, dlatego są stosowane w diagnostyce i w czasie terapii nowotworowej w celu monitorowania postępów leczenia.

Wyróżnia się następujące markery nowotworowe, a każdy z nich wskazuje na możliwość rozwoju różnych rodzajów nowotworów:

• CEA, czyli antygen karcynoembrionalny: jest to białko obecne w błonach komórkowych, wytwarzane w życiu płodowym, a następnie zanikające. Jeśli wyniki badania krwi pokazują podwyższony poziom CEA, może to świadczyć o rozwoju raka jelita grubego, raka żołądka, trzustki, raka piersi, raka narządów rodnych, pęcherza moczowego, płuc, a także m.in. na marskość wątroby.
• CA 19-9: jest to antygen nowotworowy, którego wysokie stężenie może wskazywać na nowotwór układu pokarmowego, zwłaszcza trzustki i pęcherzyka żółciowego.
• CA 125: to substancja wytwarzana w życiu płodowym i w niewielkich ilościach po urodzeniu, głównie w narządach rodnych u kobiet. Wzrost stężenia tego markera może wskazywać na raka jajnika, raka endometrium.
• Antygen nowotworowy 15-3 (CA 15-3) – jego podwyższony poziom obserwuje się przy nowotworach piersi, aczkolwiek z punktu widzenia onkologa nie ma on większego znaczenia.
• PSA, czyli swoisty antygen sterczowy: jest to glikoproteina wytwarzana przez komórki nabłonkowe kanalików gruczołowych prostaty u mężczyzn. Podwyższony poziom PSA może wskazywać na raka gruczołu krokowego, obserwuje się go również przy nowotworach niezłośliwych, takich jak gruczolaki.
• AFP, czyli alfa-fetoproteina, która wytwarzana jest na etapie życia płodowego, a po urodzeniu zanika. Podwyższony poziom tej substancji może wskazywać na raka wątroby, jajników lub jąder.
• HCG, czyli ludzka gonadotropina kosmówkowa (HCG), alfa i beta, wytwarzana w pierwszym trymestrze ciąży. W diagnostyce markerów nowotworowych oznaczana jest najczęściej podjednostka beta. Jej podwyższony poziom może wskazywać na raka jajników i jąder oraz raka kosmówki.
• NSE, czyli swoista enolaza neuronowa, wytwarzana przez komórki obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego, występująca też w przysadce, szyszynce i rdzeniu nadnerczy. Oznaczenie poziomu NSE wykorzystywane jest w diagnostyce nowotworów neuroendokrynnych oraz w procesie ich leczenia.
• Kalcytonina, czyli hormon wytwarzany przez komórki C tarczycy. Wzrost stężenia kalcytoniny we krwi występuje w przebiegu raka rdzeniastego tarczycy.
• Tyreoglobulina – ten marker wykorzystywany jest do oceny rozwoju uprzednio zdiagnozowanego raka tarczycy i oceny skuteczności leczenia oraz wykrywania nawrotu choroby.
• Antygen SCC-Ag, czyli antygen raka płaskonabłonkowego, występujący zarówno w zdrowych, jak i nowotworowych komórkach płaskonabłonkowych. Podwyższony poziom SCC-Ag może świadczyć o raku szyjki macicy, raku płaskonabłonkowym w okolicy głowy i szyi oraz o płaskonabłonkowym raku płuca.

Wyniki badań na markery nowotworowe zawsze powinien ocenić lekarz. Obecność niektórych z wymienionych tu antygenów nie musi wcale świadczyć o chorobie nowotworowej; lekarz prawidłowo odczyta wyniki, stosując odpowiednie normy i inne parametry.

Jak przygotować się do badania markerów nowotworowych?

Badanie markerów nowotworowych na podstawie próbki krwi lub moczu wymaga przestrzegania podobnych wytycznych jak każde badanie laboratoryjne. Próbkę należy pobrać w dniu, gdy ogólny stan zdrowia pacjenta jest dobry, na kilka dni przed jej pobraniem należy też powstrzymać się od spożywania alkoholu. W przypadku badania na obecność markerów nowotworowych PSA mężczyznom zalecane jest powstrzymanie się od ejakulacji przez dobę przed pobraniem krwi. W przypadku badania moczu, próbkę należy pobrać do sterylnego pojemnika, najlepiej rano, na czczo, po dokładnym podmyciu się.

Badanie markerów nowotworowych w LUX MED Onkologia

Oznaczenie markerów nowotworowych w LUX MED Onkologia można wykonać w ramach leczenia onkologicznego na NFZ – ze skierowaniem od lekarza, a także odpłatnie. Ceny badań komercyjnych kształtują się następująco:

Badanie markerów nowotworowych	Cena
AFP	89,00 zł
Ca 19-9	117,00 zł
CA 15-3	129,00 zł
CA 125	89,00 zł
CEA	113,00 zł
PSA wolny	94,00 zł
PSA całkowity	72,00 zł
HE4 – wyliczenie algorytmu ROMA	231,00 zł

W LUX MED Onkologia diagnozujemy choroby nowotworowe w ramach umów z NFZ. Diagnostyka onkologiczna prowadzona w naszych placówkach to przede wszystkim: diagnostyka laboratoryjna (w tym badania oznaczające markery nowotworowe, diagnostyka patomorfologiczna i genetyczna), diagnostyka obrazowa (m.in. USG, RM, TK, RTG), diagnostyka endoskopowa (m.in. gastroskopia, kolonoskopia), biopsje pod kontrolą USG i tomografu komputerowego (TK).

Konsultacja medyczna:

Lek. Agnieszka Jankowska – onkolog kliniczny w Szpitalu LUX MED Onkologia przy ul. Szamockiej 6 w Warszawie.

Bibliografia:

1. Agnieszka Soborczyk, Andrzej Deptała, Markery nowotworowe w praktyce klinicznej, Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4, 184–189, data dostępu 11.01.2023.
2. Płużańska A., Dyczka J. Biochemiczne znaczniki nowotworowe i ich rola w monito-rowaniu terapii nowotworów. W: Orzechowska-Juzwenko K. (red.). Zarys chemioterapii nowotworów narządowych i układowych. Volumed, Wrocław 2000: 95–109.
3. Kulpa J. Diagnostyka laboratoryjna chorób nowotworowych. W: Pawlicki M. (red.).Elementy diagnostyki nowotworów złośliwych. Alpha-medica press, Bielsko–Biała 2001: 93–115.
4. Soborczyk A. Najczęstsze nieprawidłowości laboratoryjne mogące świadczyć o rozwoju nowotworu. W: Deptała A. (red.). Onkologia w praktyce. PZWL, Warszawa 2006: 72–76.