Nowotwór złośliwy trzustki nie jest częstym przypadkiem raka – w Polsce diagnozowanych jest rocznie około 3,5 tysiąca przypadków – ale charakteryzuje się wysoką śmiertelnością – w 2020 roku na raka trzustki umarło około 5 tys. osób.[1] Podstępność tej choroby polega na tym, że przez długi czas rozwija się, nie dając żadnych specyficznych objawów, a gdy zostaje zdiagnozowana, często jest już za późno na skuteczne leczenie. Dowiedz się, jakie są rodzaje raka trzustki, jakie objawy powinny wzbudzić niepokój i skłonić do wizyty u lekarza, jak wygląda diagnostyka przy podejrzeniu tej choroby i na czym polega leczenie.
Czym jest rak trzustki?
Rak trzustki, czyli nowotwór złośliwy trzustki, to choroba, której bezpośrednią przyczyną jest niekontrolowane namnażanie się w trzustce nieprawidłowych komórek. Rak trzustki odpowiada za mniej niż 3 procent wszystkich diagnozowanych nowotworów, tak wśród mężczyzn jak i kobiet[1], ale choroba ta uznawana jest za jedną z najgorszych pod względem rokowań.
Nowotwory złośliwe trzustki dzielą się na dwie grupy: gruczolaki i guzy wewnątrzwydzielnicze. Gruczolaki są znacznie częstszym rodzajem w obrębie trzustki niż guzy dokrewne i zlokalizowane są w części zewnątrzwydzielniczej trzustki. Jest to część, w której sok trzustkowy służący do trawienia tłuszczy uwalniany jest do dwunastnicy. Guzy dokrewne powstają z komórek produkujący hormony takie jak insulina i glukagon. W ich przypadku rokowania są lepsze, ale nowotwory trzustki tego typu stanowią zaledwie 5 procent wszystkich zdiagnozowanych przypadków.
Przyczyny raka trzustki
Jak w przypadku większości nowotworów złośliwych, przyczyny raka trzustki nie są dokładnie znane.
Za czynniki zwiększające ryzyko zachorowania uważa się: palenie tytoniu (szacuje się, że około 25% przypadków raka trzustki jest spowodowanych paleniem papierosów), nadwagę i otyłość (BMI 30 lub wyższe zwiększa ryzyko zachorowania o 20%), dietę uwzględniającą duże ilości tłuszczów nasyconych (zwierzęcych) – w tym masła, spożywanie czerwonego mięsa i alkoholu.[4]
Do rozwoju zmian nowotworowych w trzustce może przyczyniać się również cukrzyca. Za czynnik ryzyka uznaje się również przewlekłe zapalenie trzustki oraz dziedziczne zapalenie trzustki.
Rozwój około 10% przypadków raka trzustki wiąże się z predyspozycją genetyczną do tego nowotworu. Ryzyko zachorowania na raka trzustki zwiększają mutacje, m.in.:
- genów BRCA2, PALB2 odpowiedzialnych za rodzinnego raka trzustki,
- genu BRCA1, który odpowiada również za większe prawdopodobieństwo rozwoju raka piersi i raka jajnika,
- TP16 (19bpdel), czyli zespół rodzinnego występowania znamion atypowych i czerniaka,
- genu APC, który odpowiada za dziedziczną skłonność do polipowatości jelita grubego,
- STK11/LKB1 – Zespół Peutz-Jeghersa,
- genów współodpowiedzialnych za występowanie zespołu dziedzicznego raka jelita grubego niespowodowanego polipowatością (najczęściej MLH1 i MSH2)
- genu CFTR – mukowiscydoza.
Ryzyko rozwoju raka trzustki rośnie z wiekiem. Choroba najczęściej ujawnia się w 7-8. dekadzie życia (ponad 80% raków trzustki dotyczy osób po 55. roku życia).[3]
W obliczu najnowszych badań, do grupy ryzyka mogą niebawem dołączyć również pacjenci cierpiący na kamicę żółciową.
Objawy raka trzustki
Rak trzustki przez długi czas może nie dawać żadnych objawów. U niektórych pacjentów już na początku choroby mogą pojawić się osłabienie, brak apetytu, ból brzucha, wzdęcia i uczucie sytości po posiłku. Wiele osób uznaje te objawy za dolegliwości ze strony pęcherzyka żółciowego i bagatelizuje ich możliwą bardziej poważną przyczynę.
Bardzo niepokojącym objawem są tak zwane biegunki tłuszczowe, czyli oddawanie stolca z dużą zawartością tłuszczu. Objawy, które świadczą o zaawansowanym stadium raka trzustki, to swędzenie skóry, żółtaczka, ból brzucha w okolicy pępka promieniujący do kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym, utrata masy ciała (nagłe chudnięcie), zakrzepowe zapalenie żył, czasem także cukrzyca. W nadbrzuszu może być wyczuwalna masa, mogą pojawić się też obrzęki kończyn. W przypadku nowotworów powstających w części wewnątrzwydzielniczej trzustki częste objawy to wahania poziomu glukozy, biegunka oraz choroba wrzodowa żołądka.
Reasumując, wczesne objawy raka trzustki to brak apetytu, osłabienie i utrata masy ciała. Niepokojące są jasne stolce z dużą zawartością tłuszczu i ciemny mocz oraz świąd skóry i nudności, a także uczucie sytości po posiłku i ból brzucha promieniujący do pleców lub łopatki. Niestety znaczna większość pacjentów zgłasza się do lekarza w zaawansowanym stadium choroby, gdy dolegliwości związane są z przerzutami lub wyniszczeniem organizmu.
Diagnostyka raka trzustki
Diagnostyka raka trzustki obejmuje wywiad z pacjentem, badanie palpacyjne oraz badania laboratoryjne i obrazowe. W badaniu przedmiotowym lekarz bierze pod uwagę takie objawy mogące wskazywać na raka trzustki jak: spadek masy ciała, powiększenie węzłów chłonnych, żółtaczka, wodobrzusze, obrzęki oraz zaburzenia krzepnięcia [5].
Należy wykonać morfologię krwi obwodowej i oznaczenia funkcji wątroby. Przy raku trzustki dość często obserwuje się podwyższone stężenie bilirubiny i aktywności fosfatazy zasadowej.
Markerem nowotworowym wskazującym na raka trzustki jest CA19-9, białko, którego poziom u większości chorych jest podwyższony. Oznaczenie stężenia markera CA19-9 wykonuje się przed operacją raka trzustki i w trakcie chemioterapii. Ułatwia to monitorowanie skuteczności terapii i pozwala wcześnie wykryć nawrót choroby.
Jeśli chodzi o badania obrazowe, przy podejrzeniu raka trzustki w pierwszej kolejności wykonuje się USG jamy brzusznej, które pozwala ocenić stan trzustki. Powinno się je wykonać zawsze, gdy pojawiają się objawy takie jak utrata apetytu i szybkie uczucie sytości po posiłku, wzdęcia i ból brzucha.
Kolejnym badaniem jest tomografia komputerowa jamy brzusznej z kontrastem. Pozwala ona na dokładniejszą ocenę wielkości, lokalizacji i charakteru zmian w trzustce. Na podstawie tego badania można również stwierdzić stopień zaawansowania choroby i obecność przerzutów w wątrobie czy okolicznych węzłach chłonnych.
W diagnostyce raka trzustki stosuje się również endosonografię trzustki, która polega na wprowadzeniu głowicy USG do układu pokarmowego w pobliże trzustki. Podobnym badaniem, jeśli chodzi o możliwość oceny zmian w trzustce, jest endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna (ECPW), w której czasie przez przełyk pacjenta wprowadza się do dwunastnicy giętki endoskop i wykonuje się serię zdjęć rentgenowskich (po podaniu kontrastu). To badanie pozwala określić, gdzie w przewodzie trzustkowym umiejscowione są przeszkody.
Diagnostyka raka trzustki obejmuje również obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI), cholangiopankreatografię rezonansu magnetycznego (MRCP), które pozwala dokładnie ocenić stan przewodu trzustkowego i dróg żółciowych oraz pozytonową emisyjną tomografię komputerową (PET-TK), która wykorzystywana jest przy podejrzeniu odległych przerzutów i pozwala zaplanować leczenie.
Ostateczna diagnoza stawiana jest na podstawie badania histopatologicznego. Biopsję trzustki i materiału z węzłów chłonnych wykonuje się podczas ultrasonograficznego badania endoskopowego. Jest to konieczne zwłaszcza u pacjentów, których stan zdrowia nie pozwala na operację.
Metody leczenia raka trzustki
Rak trzustki jest piątą w kolejności przyczyną zgonów kobiet na choroby nowotworowe i szóstą – mężczyzn. Rokowania na ogół są złe. Ma to dwie przyczyny:
- większość przypadków raka trzustki diagnozowanych jest późno, w zaawansowanym stadium choroby.
- zmiany nie reagują lub słabo reagują na leczenie, czyli jest ono nieskuteczne.
Podstawowa metoda leczenia raka trzustki to radykalna operacja mająca na celu całkowite usunięcie nowotworu. Stosowane jest również leczenie systemowe, głównie radio- i chemioterapia, która podawana jest także przed operacją, w celu zmniejszenia wielkości guza. Radioterapię stosuje się podczas operacji i po niej.
Rak trzustki charakteryzuje się wysokim prawdopodobieństwem nawrotów, dlatego nawet skuteczne na danym etapie leczenie operacyjne i systemowe nie gwarantuje sukcesu w przyszłości.
Operacja usunięcia nowotworu złośliwego trzustki należy do najbardziej skomplikowanych i ryzykownych zabiegów chirurgicznych, istnieje też wysokie ryzyko powikłań. Bliskie położenie wrażliwych na uszkodzenie struktur (wątroba, dwunastnica, aorta, czyli główna tętnica prowadząca krew bezpośrednio z serca, żyła wrotna i żyła główna dolna, główna tętnica odżywiająca większość jelita przebiegająca przez trzustkę) sprawia, że zabieg może zakończyć się niepowodzeniem i zgonem pacjenta. Często niemożliwym okazuje się całkowite usunięcie zmiany nowotworowej.
Z uwagi na te utrudnienia leczenie radykalne może nie być możliwe i jedyną opcją jest leczenie paliatywne: usunięcie części zmian, co może przyczynić się do poprawy stanu pacjenta.
Do tego typu zabiegów należą operacyjne zespolenie dróg żółciowych z jelitem, co pozwala na odpływ żółci z wątroby do jelita, zespolenie żołądka z odcinkiem jelita cienkiego za dwunastnicą, aby umożliwić przesuwanie się pokarmu z ominięciem zatkanej przez guz dwunastnicy. Odbarczenie dróg żółciowych można wykonać także endoskopowo, co jest zabiegiem mniej inwazyjnym.
Stosowane jest również leczenie systemowe uzupełniające oraz leczenie przeciwbólowe polegające m.in. na blokowaniu splotu nerwów odpowiedzialnych za odczuwanie bólu.
Profilaktyka raka trzustki
Do głównych sposobów profilaktyki raka trzustki należy ogólnie pojmowany zdrowy tryb życia, a więc aktywność fizyczna zapobiegająca nadwadze i otyłości oraz zdrowa, zrównoważona dieta. Zaleca się zaprzestanie palenia papierosów – ryzyko zachorowania na raka trzustki jest około dwukrotnie wyższe wśród osób palących w porównaniu z osobami, które nigdy nie paliły. Ryzyko zmniejsza się po zaprzestaniu palenia.[4]
