Choroby nowotworowe to jedno z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych obecnych czasów. W Polsce każdego roku powodują śmierć około 100 tys. osób. Nowotwory plasują się w czołówce chorób cywilizacyjnych. Na zachorowanie może mieć wpływ wiele czynników, w tym genetyczne, jednak część z nich jesteśmy w stanie kontrolować, a tym samym zmniejszyć ryzyko rozwoju zmian nowotworowych. Warto wiedzieć możliwie jak najwięcej na temat profilaktyki raka i innych nowotworów, tak by móc chronić się przed zachorowaniem.
Rak i nowotwór – czy to synonimy?
Mianem „raka” określa się nowotwory złośliwe wywodzące się z tkanki nabłonkowej, natomiast słowo „nowotwór” ma szersze znaczenie – obejmuje wszystkie zmiany i choroby nowotworowe, także te o charakterze niezłośliwym.
Nowotwór jest to nieprawidłowa tkanka, która powstała w wyniku nieprawidłowych i niekontrolowanych podziałów komórkowych. Część z tych zmian może mieć charakter złośliwy – mowa wówczas o raku. Nowotwory niezłośliwe określa się również jako łagodne. Dają one zdecydowanie lepsze rokowania niż zmiany rakowe i są w dużej mierze całkowicie uleczalne, nie dają też na ogół przerzutów.
Niektóre zmiany nowotworowe i przednowotworowe o charakterze łagodnym mogą jednak z czasem stać się zmianami rakowymi i prowadzić do przerzutów, dlatego tak ważna jest wczesna diagnostyka, badania kontrolne i inne metody profilaktyki [1].
Przeczytaj też: Jak powstaje nowotwór i przerzuty nowotworowe?
Na czym polega profilaktyka nowotworowa?
Profilaktyka nowotworowa to trzy niezwykle istotne kwestie:
- Profilaktyka pierwotna, czyli podejmowanie kompleksowych działań u osób zdrowych, mających na celu ochronę przed zachorowaniem (np. edukacja zdrowotna),
- Profilaktyka wtórna to działania na rzecz wczesnego wykrywania chorób i jak rozpoczynania ich leczenia na wczesnym etapie rozwoju (np. badania przesiewowe),
- Prewencja trzeciorzędowa skupia się na ograniczaniu skutków choroby oraz zmniejszaniu ryzyka jej nawrotów (np. badania kontrolne w trakcie leczenia).
Według specjalistów największe znaczenie w zapobieganiu chorobie nowotworowej ma profilaktyka pierwotna, czyli podejmowanie działań mających na celu zapobieganie pojawieniu się choroby [1]. Dotyczy to zwłaszcza nowotworów złośliwych, w przypadku których ryzyko zgonu jest wysokie.
Podstawą pierwotnej profilaktyki nowotworowej jest promowanie zachowań prozdrowotnych i zdrowego stylu życia oraz upowszechnianie wiedzy w zakresie tzw. czujności onkologicznej, czyli dotyczącej wczesnych objawów mogących wskazywać na rozwój nowotworu.
Zdaniem ekspertów przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia zebranych w Europejskim Kodeksie Walki z Rakiem może znacząco zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka.
Badania naukowe wskazują, że ponad połowa nowotworów złośliwych związanych jest z niewłaściwą dietą, niezdrowym stylem życia (chodzi głównie o niedostateczną aktywność fizyczną) i czynnikami środowiskowymi, choćby takimi jak zanieczyszczenie powietrza [2]. Wiedza dotycząca tych i innych czynników ryzyka zachorowania na nowotwór powinna być w możliwie szeroki sposób upowszechniana, także wśród najmłodszych, czyli w szkołach. Ucząc dzieci i młodzież właściwych zachowań, dajemy im skuteczne narzędzia do ochrony zdrowia.
Czynniki ryzyka zachorowania na raka
Współczesna medycyna nie dysponuje wiedzą na temat konkretnych czynników powodujących rozwój większości nowotworów, jednak wskazuje na szereg czynników zwiększających ryzyko choroby. Należą do nich:
- nałogi, głównie palenie tytoniu, ale także nadużywanie alkoholu,
- niewłaściwa dieta,
- niezdrowy styl życia,
- nadwaga i otyłość (związana najczęściej zarówno z nieprawidłową dietą, jak i brakiem aktywności fizycznej, a także nierównowagą hormonalną),
- promieniowanie UV (zwiększa ryzyko nowotworów skóry, w tym czerniaka).
- zakażenia wirusowe,
- ekspozycja na rakotwórcze substancje chemiczne,
- predyspozycje genetyczne (szacuje się, że ok. 30% wszystkich nowotworów złośliwych związanych jest z mutacjami dziedzicznymi).
Wśród czynników mających wpływ na zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory i raka wymienia się również te związane z zanieczyszczeniem środowiska naturalnego – m.in. powietrza (zanieczyszczenie powietrza zmienia tkankę płucną, zwiększając podatność na raka).
Jak palenie wpływa na ryzyko raka?
Eksperci są zgodni, że najpoważniejszym czynnikiem rakotwórczym jest dym tytoniowy, który zawiera dużą liczbę związków chemicznych o charakterze kancerogennym, w tym metale ciężkie. Rozwój raka spowodowany dymem tytoniowym przypisuje się działaniu mieszaniny substancji chemicznych zawartych w dymie. Należy przy tym podkreślić, że nie dotyczy to jedynie palenia tradycyjnych papierosów, ale wszystkich wyrobów tytoniowych, w tym e-papierosów oraz palenia biernego.
To, jaki wpływ na daną osobę będzie miał dym tytoniowy, zależy od szeregu czynników, w tym genetycznych, jednak przyjmuje się, że ryzyko rozwoju nowotworu znacząco rośnie z każdym wypalonym papierosem. Dowiedziono, że palenie ma związek z rozwojem raka płuca, raka jamy ustnej, gardła, krtani i przełyku, raka pęcherza moczowego oraz raka trzustki [3].
LUX MED Onkologia bierze udział w ogólnopolskiej akcji „Szpital bez Papierosa”. Dowiedz się więcej z aktualności: Szpitale LUX MED Onkologia szpitalami bez papierosa!
Jak nieprawidłowe żywienie wpływa na ryzyko raka?
Niewłaściwa dieta to zarówno jedzenie więcej niż potrzebuje nasz organizm, co prowadzi do odkładania się tkanki tłuszczowej, jak i nieuwzględnianie zasad piramidy żywieniowej, czyli jedzenie zbyt małej ilości świeżych warzyw i owoców oraz innych produktów uznawanych za korzystne dla naszego zdrowia oraz odżywianie się tzw. śmieciowym jedzeniem – produktami wysokoprzetworzonymi, z dużą zawartością tłuszczów trans, konserwantów i cukru. Przyjmuje się też, że na rozwój niektórych nowotworów, na przykład raka jelita grubego, ma wpływ dieta obfitująca w czerwone mięso i tłuszcze zwierzęce [3].
Brak aktywności fizycznej i kaloryczna dieta to główne przyczyny nadwagi i otyłości. American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for Cancer Prevention wskazuje, że u osób otyłych oraz z nadwagą rośnie ryzyko zachorowania na niektóre typy nowotworów, na przykład raka pęcherzyka żółciowego, raka endometrium, raka jelita grubego czy raka piersi [3].
Jak zakażenie wirusem HPV wpływa na ryzyko raka?
Wśród zakażeń wirusowych mających wpływ na większe ryzyko zachorowania na nowotwór wymienia się przede wszystkim zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), do którego mogą prowadzić ryzykowne zachowania seksualne. Szacuje się, że wirus HPV przenoszony drogą płciową odpowiada za blisko 100% zachorowań na raka szyjki macicy, 90% zachorowań na raka odbytu, 60% nowotworów złośliwych raka jamy ustno-gardłowej oraz 40% raków pochwy sromu [3].
Wczesne objawy raka – wiedza ważna w profilaktyce nowotworowej
Bardzo ważna jest również tzw. czujność onkologiczna, czyli zwracanie uwagi na wszelkie niepokojące objawy i zgłaszanie się do lekarza w celu wykonania badań diagnostycznych [4].
Wśród najczęstszych objawów chorób nowotworowych wymienia się:
- zaburzenia związane z wypróżnianiem się – zaparcia, biegunki, częste oddawanie moczu,
- zmiany skórne oraz niepokojący wygląd wcześniejszych znamion,
- wydzielina z narządów rodnych, sutków czy innych otworów w ciele,
- wyczuwalny guz/ guzki,
- przewlekły kaszel lub chrypka,
- utrzymująca się mimo podawania leków podwyższona temperatura/ gorączka,
- dolegliwości bólowe, w tym bóle głowy,
- powiększone węzły chłonne.
Wszystkie te objawy mogą świadczyć o rozwoju nowotworu, ale mogą też wskazywać na inne problemy natury zdrowotnej. Konieczna jest wizyta u lekarza i odpowiednia diagnostyka.
Badania przesiewowe w profilaktyce nowotworowej
Wskazany jest również tak zwany skrining onkologiczny – są to badania przesiewowe przeprowadzane u osób bez objawów choroby, a mające na celu wczesne wykrycie zmian nowotworowych. Badania skriningowe mogą przyczynić się do zmniejszenia umieralności z powodu danego typu nowotworu. [4].
W LUX MED Onkologia wykonujemy bezpłatne badania przesiewowe w kierunku raka piersi, raka jelita grubego oraz raka szyjki macicy – więcej informacji o programach profilaktycznych tutaj.
Profilaktyka raka w praktyce
Profilaktyka raka w praktyce to przede wszystkim dążenie do wzrostu świadomości pacjentów odnośnie czynników zwiększających ryzyko zachorowania i zmiany codziennych zachowań.
Ważna jest eliminacja nałogów, wdrożenie zdrowej diety oraz zdrowego stylu życia.
Badania naukowe potwierdzają, że spożywanie 3-5 porcji dziennie warzyw i owoców ma silny efekt ochronny w stosunku do nowotworów jamy ustnej, gardła i przełyku, raka żołądka, raka trzustki, pęcherza moczowego, płuca i jelita grubego [3].
Działanie ochronne ma między innymi duża ilość antyoksydantów zawarta w owocach i warzywach. Korzystny wpływ na zmniejszenie ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy może mieć również spożywanie naturalnych produktów zawierających kurkuminę, resweratrol, imbir, katechiny (polifenole zawarte w zielonej herbacie), kwasy omega-3 oraz jedzenie owoców jagodowych takich jak czarne jagody, borówki, maliny, truskawki czy jeżyny 3.
Ograniczenie spożywania czerwonego mięsa i tłuszczów nasyconych oraz zwiększenie ilości spożywanego błonnika pokarmowego, czyli włączenie do diety pełnoziarnistych produktów zbożowych, wpływa na obniżenie ryzyka zachorowania na raka jelita grubego [3]. Niskotłuszczowa dieta ma korzystny wpływ także na zmniejszenie ryzyka zgonu u pacjentek z rakiem piersi [3].
U osób otyłych i z nadwagą profilaktyka antyrakowa polega na zmianie nawyków żywieniowych i zwiększeniu aktywności fizycznej. Ta ostatnia odgrywa ogromną rolę w prewencji nowotworów, ponieważ oprócz profilaktyki otyłości obniża też poziom białek zapalnych, które mogą mieć działanie kancerogenne. Regularna aktywność fizyczna może zmniejszyć ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory nawet o 25 procent [3]!
Wśród metod profilaktyki antynowotworowej wymienić należy również ochronę przed promieniowaniem UV, a także prewencję farmakologiczną, czyli podawanie substancji, których mechanizm działania prowadzi do obniżenia ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe, przede wszystkim raka piersi i raku prostaty, profilaktyczną mastektomię z jednoczasową rekonstrukcją u osób z grup ryzyka oraz szczepienia ochronne.
Szczepienia przeciwko HPV
Szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) w praktyce eliminują ryzyko zachorowania na nowotwory związane z tą infekcją. Na rynku dostępne są trzy szczepionki przeciw HPV: 2-walentana, 4-walentna i 9-walentna.
Wszystkie chronią przed najbardziej onkogennymi typami wirusa, czyli 16 i 18, a także przed zmianami przednowotworowymi oraz nowotworami narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu. Od 1 czerwca w Polsce ruszają powszechne, dobrowolne i darmowe szczepienia przeciw wirusowi HPV dla dzieci w wieku 12 i 13 lat [5].
Profilaktyczna mastektomia
Profilaktyczna mastektomia u kobiet obciążonych mutacją w genie BRCA1 i BRCA2 od 2019 roku jest refundowana przez NFZ w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych [4]. Takie zabiegi wykonujemy w Szpitalu Św. Wincentego LUX MED Onkologia.
